مقدمـه
گسترش روزافزون کمي و کيفي شبيهسازهاي آموزش پرواز در نقاط مختلف جهان و تنوع شکلي و عملکردي اين وسايل سبب شده تا استانداردها، آيين‌نامه‌ها و دستورالعمل‌هاي ارزيابي کيفيت و صحه‌گذاري مربوطه به آنها نيز دستخوش تحول و ارتقاي شکلي و محتوايي گردند. از مهمترين دلايل ايجاب ارتقاي اين استانداردها مي‌توان به ظهور دستورالعمل‌هاي نوين ايکائو (ICAO) براي آموزش و اعطاي گواهينامه به خدمه پروازي، پيشرفت‌هاي تصاعدي فناوري‌هاي مرتبط با طراحي و ساخت شبيهسازها و رشد چشمگير و اهميت بکارگيري شبيهسازهاي آموزشي در کاهش هزينه‌هاي عملياتي خطوط هوايي جهان و مسائل جديد ايمني متعاقب آن، اشاره داشت. با بررسي سير تکاملي اين استانداردها مي‌توان ملاحظه نمود که ماهيت آنها در بيست سال گذشته از يک سري رهنمودها و رويکردهاي توصيه‌شده براي افزايش ايمني عملياتي به قوانين الزام‌آور بدل گشته است. سازمان بين‌المللي هواپيمايي کشوري، سازمان هوانوردي فدرال آمريکا (اِف اِي اِي) (FAA) و مرجع هوانوردي متحد اروپا (جي اِي اِي) (JAA) به عنوان اصلي‌ترين نهادهاي تدوين‌گر استانداردهاي هوانوردي به همين صورت عمل کرده‌اند. نگاه رهنمودگونه اِف اِي اِي در آغاز دهه 90 ميلادي در قالب آيين‌نامه‌هاي اِي سي 120-40بي، 40 سي و 45 اي (AC 120- 40B , 40C & 45A)، به نگاهي الزام‌آور و اعمال مقررات فدرال آمريکا تحت عنوان 14 سي اِف آر - پارت 60 (14 CFR PART 60) در سال 2008 تبديل و اجرايي گشته است. در اروپا نيز وضعيت مشابه‌اي وجود دارد. مجموعه استانداردهاي جار - اِس تي دي (JAR-STD) در سال 1997 از سوي جي اِي اِي به عنوان آيين‌نامه‌هايي توصيه‌اي براي ارزيابي کيفيت شبيهسازهاي آموزش پرواز معرفي شده و پس از يکبار ارتقا در سال 2003، در سال 2008 بصورت يکپارچه تحت عنوان جار- اِف‌اِس‌تي‌دي (JAR-FSTD) ارائه گرديدند. با شکل‌گيري آژانس ايمني هوانوردي اروپا (اي اِي اِس اِي) (EASA) که فعاليت رسمي و کامل خود را از سال 2008 به عنوان بازوي اعمال قوانين ايمني هوانوردي اتحاديه اروپا آغاز نموده، مقرر شد تا اين آيين‌نامه پس از يک ارزيابي مجدد از سال 2009 به عنوان قانون و الزام براي کشورهاي عضو اتحاديه اروپا تحت عنوان سي اِس- اِف‌اِس‌تي‌دي (اِي) و فعلاً فقط براي شبيهسازهاي هواپيما اجرا گردد. ايکائو به عنوان يکي از زيرمجموعه‌هاي سازمان ملل متحد با بيش از 190 کشور عضو در سال 1992 آيين‌نامه 9625 سطوح I و II معيارهاي شايستگي شبيهسازهاي آموزش پرواز را که به ترتيب به شبيهسازهاي هواپيما و بالگرد مربوط بودند و تنها بالاترين سطح آنها را پوشش مي‌دادند ارائه نمود. شايد بتوان اين آيين‌نامه را اولين آيين‌نامه بين‌المللي در حوزه مربوط به خود دانست. در سال 2003 ويرايش دوم اين آيين‌نامه طي کارمشترکي بين اِف اِي اِي و جي اِي اِي ارائه گرديد که گام مهمي در نظم بخشيدن و ايجاد هم‌سنگي آيين‌نامه‌ها بود ولي باز هم بالاترين سطح شبيهسازهاي آموزش پرواز (معادل سطح دي (D) فار يا جار) در آن مورد توجه بود.
سازمان‌هاي ملي هوانوردي ساير کشورها نيز در طي ساليان گذشته براي بهبود وضعيت بهره‌برداري شبيهسازهاي آموزشي و ارتقاي ايمني هوانوردي کشورهاي متبوع خود، به پيروي از اِف اِي اِي يا جي اِي اِي پرداخته‌اند. آيين‌نامه‌هايي که طي ساليان گذشته در سطح جهان مورد توجه بوده‌اند را در قالب جدول 1 مي‌توان ملاحظه نمود.
جدول 1- استانداردهاي ملي و بين‌المللي شبيهسازهاي پرواز
| کشور/ نهاد | عنوان سند منتشره |
| ايکائو | Doc 9625-AN/938, Manual of Criteria for the Qualification of Flight Simulators |
| استراليا | Civil Aviation Safety Regulation (CASR), part 60, Synthetic Training Devices |
| کانادا | TP9685, Aeroplane and Rotorcraft Simulator Manual |
| فرانسه | Project d arête relative a l agreement des simulateurs de vol |
| جي اي اي | JAR-FSTD A & H, Aeroplane and Rotorcraft Simulation Training Device |
| انگلستان | CAP 453, Aeroplane Flight Simulators: Approval Requirements |
| آمريکا | FAA 14 CFR Part 60, Requirements for the Evaluation, Qualification and Maintenance of Flight Simulation Training Devices |
| ياتا (IATA) | Flight Simulator Design And Performance Data Requirement for Flight Training |
| رائيس (RAeS) | Aeroplane Flight Simulator Evaluation Handbook |
از نظر حقوقي، تنوع بکارگيري آيين‌نامه‌ها در کشورهاي مختلف موضوع نامطلوبي است. به عنوان مثال اين تنوع، امکان انتقال فيزيکي شبيهسازها را محدود مي‌سازد. همچنين نبود هارموني و يکپارچگي در استانداردهاي حاکم در کنار مسائل اقتصادي و سياسي مي‌تواند بطور جدي ايمني هوانوردي را در اين بخش تضعيف نمايد. به نظر مي‌رسد بهترين نهاد براي دستيابي به استاندارد واحد بين‌المللي همانا ايکائو باشد که بيش از 190 عضو دارد. پيشنهادي که در سال 2005 و در خلال کنفرانس شبيه‌سازي پرواز در شهر لندن به ميزباني انجمن سلطنتي هوانوردي انگلستان (رائيس)، توسط اِف اِي اِي داده شد. اين پيشنهاد، تشکيل يک کارگروه بين‌المللي (International Work Group - IWG) براي بازبيني فني آيين‌نامه معيارهاي شايستگي شبيهسازهاي آموزش پرواز به رهبري رائيس بود بطوريکه طي آن ويرايش سوم اين آيين نامه با هدف ادغام کلاس‌هاي 22گانه شبيهسازهاي موجود در فار و جار به هفت کلاس ايکائو داده شد. پيشنهادي که هم‌اکنون صورت کاملاً اجرايي به خود گرفته است. اين مقاله سعي دارد با رويکردي تحليلي، به وضعيت حال و پيش‌روي استانداردهاي شبيهسازهاي آموزش پرواز که بويژه در سال‌هاي 2008 و 2009 ميلادي دستخوش تغييرات شکلي و محتوايي گسترده‌اي گرديده‌اند، بپردازد. محوريت تحليل‌هاي اين مقاله در بررسي تأثيرات، نکات قوت و ويژگيهاي آيين نامه نوظهور دي او سي 9625 – اِي اِن/ 938 ايکائو (Doc 9625-AN/938) منتشره در سال 2009 به عنوان استانداردي بين‌المللي که تمامي کلاس‌هاي شبيهسازها را در برگرفته و به دليل گستردگي اعضاي ايکائو، از شمول بالايي برخوردار است، مي‌باشد.
هدف تدوين ويرايش سوم دي او سي- 9625
همانطور که پيشتر نيز بدان اشاره شد در حال حاضر آيين‌نامه‌هاي جار-اف‌اس‌تي‌دي و فار- پارت 60 (هر دو از سال 2008) اجرايي شده‌اند. اما شايد بتوان مهمترين دليل و انگيزه براي تدوين ويرايش سوم سند دي‌او‌سي 9625 در اين مقطع را نياز به ايجاد هارموني و کاهش تنوع استانداردهاي حاکم بر سنجش کيفيت شبيهسازهاي پرواز دانست. کاهش اين تنوع بايد به گونه‌اي صورت پذيرد که جامعيت موضوع تحت‌الشعاع قرار نگيرد. براي اين منظور تدوين‌کنندگان سند 9625 لازم دانستند که ابتدا تنوع آموزشي خلبان‌ها را بررسي و کلاسه‌بندي نمايند. بطور کل و بر‌اساس تعاريف مختلف آيين‌نامه‌ها، 15 نوع مدرک آموزش خلباني مطابق جدول 2 قابل ارائه است.
جدول 2- انواع مدارک آموزشي، سنجش کيفيت و گواهينامه‌هاي خلباني
| مرجع | عنوان | رديف |
|
ICAO Annex 1 & PANS-TRG (Doc 9868) |
MPL1 - Multi-crew Pilot License - Phase 1 Core Flying Skills | 1 |
| MPL2 - Multi-crew Pilot License - Phase 2 Basic | 2 | |
| MPL3 - Multi-crew Pilot License - Phase 3 Intermediate | 3 | |
| MPL4 - Multi-crew Pilot License - Phase 4 Advanced | 4 | |
| FAA & JAA | IR - Initial Instrument Rating | 5 |
| PPL - Private Pilot License | 6 | |
| CPL - Commercial Pilot License | 7 | |
| TR - Type Rating | 8 | |
| CR - Class Rating | 9 | |
| RL - Recurrent License | 10 | |
| RO - Recurrent Operator | 11 | |
| Re - Recency (Take-off & Landing) | 12 | |
| CQ - Continuing Qualification | 13 | |
| IO - Initial Operator | 14 | |
| ATPL - Air Transport Pilot License | 15 |
در مرحله بعد لازم بوده تا تنوع موضوعات و فعاليت‌هاي آموزشي دسته‌بندي گردند. حدود 200 موضوع آموزشي خلباني بر اساس سند دي‌او‌سي 9868 ايکائو و همچنين پارت 60 قابل ارائه است. اين فعاليت‌هاي آموزشي را مي‌توان در قالب 9 عنوان کلي مطابق جدول 3 ملاحظه نمود.
جدول 3- دسته‌بندي نه‌گانه فعاليت‌هاي آموزشي
| عنوان | رديف |
| Apply threat and error management principles | 1 |
| Perform aeroplane ground and preflight operations | 2 |
| Perform take off, climb, cruise, descent, approach and landing | 8-3 |
| Perform after-landing and post-flight operations | 9 |
در نهايت براي درک اينکه شبيهسازهاي پرواز چگونه و با چه کيفيتي مي‌توانند در اجرا و تکميل فعاليت‌هاي آموزشي خلباني مندرج در جداول 2 و 3 مورد استفاده قرار گيرند نياز است تا اجزاي کليدي شبيهسازها دسته‌بندي گردند. از منظر آموزشي، 12 عنصر کليدي در شبيهسازهاي پرواز وجود دارند که در قالب جدول 4 قابل مشاهده مي‌باشند.
جدول 4- دسته‌بندي دوازده‌گانه اجزاي شبيه‌ساز
| رديف | موضوع شبيه‌سازي | اجزاي شبيه‌ساز |
| 1 | شبيه‌سازي هواپيما | ساختار و چيدمان کابين |
| 2 | مدل پرواز (آيروديناميکي و موتور) | |
| 3 | خوش‌دستي زميني | |
| 4 | سامانه‌هاي هواپيما | |
| 5 | فرامين پروازي و نيروهاي مربوطه | |
| 6 | شبيه‌سازي حس پرواز | حس شنيداري پرواز |
| 7 | حس ديداري پرواز | |
| 8 | حس حرکتي پرواز | |
| 9 | شبيه‌سازي محيط | محيط – کنترل ترافيک هوايي |
| 10 | محيط – ناوبري | |
| 11 | محيط – شرايط هوا | |
| 12 | محيط – فرودگاه‌ها و عوارض زمين |
همچنين شبيهسازها را مي‌توان از نظر مسايل فني چون کنسول استاد، ظرفيت پردازشي رايانه‌ها، اجراي آزمون‌هاي خودکار و يکپارچگي سامانه (حداکثر زمان فرمان تا اجرا) به عنوان بخش جانبي از عناصر کليدي جدول 4 بررسي نمود.
در دي‌او‌سي 9625 بر اساس جدول 4، جدولي ارائه شده که بر طبق آن مي‌توان تعريفي کلي از تعيين سطوح شبيهسازها نسبت به موضوع شبيه‌سازي داشت. اين تعريف که بر پايه چهار کلمه لاتين ان (N)، جي (G)، آر (R) و اس (S) ارائه شده در جدول 5 قابل مشاهده مي‌باشد.
جدول 5- سطوح شبيهسازها بر اساس موضوع شبيه‌سازي
| سطح | شبيه‌سازي هواپيما | شبيه‌سازي حس پرواز | شبيه‌سازي محيط |
| بدون سطح (None) | نياز ندارد | نياز ندارد | نياز ندارد |
| عام (Generic) | به هواپيماي خاصي مربوط نيست | معمول هواپيماهاي هم‌رده بصورت مدل‌سازي ساده حالت‌هاي پايه و کليدي حسي | مدل‌سازي ساده حالت‌هاي پايه و کليدي محيط |
| معرف (Representative) | معرف هواپيماهاي هم‌رده بوده (به‌عنوان مثال هواپيماهاي چهار موتوره توربيني) و لزوماً به هواپيماي معيني مربوط نيست | مدل‌سازي حس شنيداري و حرکتي بصورت شبيه‌سازي حداکثري با يک هواپيماي معين و حس ديداري بصورت شبيه‌سازي محيط فيزيکي دنياي واقعي | شبيه‌سازي محيطي دنياي واقعي |
| معين (Specific) | هواپيماي معيني را شبيه‌سازي مي‌کند | شبيه‌سازي يک به يک ديداري دنياي واقعي و پرسپکتيو نامحدود | شبيه‌سازي محيطي دنياي واقعي تا سرحد امکان براي موقعيت‌هاي مکاني معين |
سند دي‌او‌سي 9625 بر پايه جداول 2 تا 5 ماتريسي ايجاد کرده که از طريق آن مي‌توان بين سطح شبيه‌ساز، گواهينامه يا مدرک خلباني و فعاليت آموزشي موردنظر ارتباط برقرارکرد. در واقع با چنين رويکردي در اين آيين‌نامه نوظهور سعي شده تا بين فعاليت‌هاي آموزشي خلباني و مدارک مربوطه و سطح شبيه‌ساز رابطه‌اي منطقي در قالب يک سند واحد ايجاد گردد. شکل 1، ماتريس خلاصه اين ارتباط را نمايش مي‌دهد. در متن سند 9625 جدول توسعه يافته‌اي به نام ماتريس اصلي (Master) وجود دارد که در آن بر اساس تکاليف و فعاليت‌هاي آموزشي مندرج در جدول 3، بطور تفصيلي سطوح کيفيت مورد نظر تعريف گرديده‌اند که نمونه‌اي از آن را در شکل 2 مي‌توان ملاحظه نمود. در شکل 1، بخشي با حروف يوناني 1 الي 7 (I - VII) مشخص گرديده که مبين سطوح جديد هفت‌گانه کيفيت دستگاه‌هاي شبيه‌ساز آموزش پرواز است که با شرح فوق‌الذکر جايگزين 26 نوع سطوح کيفيتي حال حاضر مي‌گردد. (جدول 6) اين مهمترين دستاورد سند 9625 ويرايش سوم مي‌باشد.
جدول 6- تنوع بيست و شش‌گانه سطوح کيفيت شبيهسازها در حال حاضر
| FAA | JAA | ICAO |
| PC ATD | ||
| NG DSD | ||
| Basic ATD | BITD | |
| Adv ATD | ||
| FTD 1 | FNPT I | |
| FTD 2 | FNPT II | |
| FTD 3 | FNPT MCC | |
| FTD 4 | FTD 1 | |
| FTD 5 | FTD 2 | |
| FTD 6 | ||
| FTD 7 | ||
| A | A | |
| B | B | |
| C | C | |
| D | D | Level II |
نحوه سنجش کيفيت مطابق ويرايش سوم دي او سي- 9625
براي تعيين سطح شبيه‌ساز و در نتيجه معيارهاي کيفيت مترتب بر آن در سند فوق‌الذکر به نسبت آيين‌نامه‌هاي جي‌اي‌اي و اف‌اي‌اي کار يکپارچه‌تري پيش‌روي مي‌باشد. بدين ترتيب که ابتدا بايد نوع گواهينامه و تايپ آموزشي مورد نظر را تعيين نمود. سپس برپايه گواهينامه مورد نظر تکاليف و فعاليت‌هاي آموزشي مرتبط را بر اساس پيوست آ (A) سند 9625 استخراج نمود. در اين مرحله لازم است تا قوانين محلي براي بررسي مکفي بودن تکاليف، مورد توجه قرارگيرند. حال بر اساس موارد قبل، سطح کيفيت متناسب اختيار مي‌گردد. (1 الي 7) در اين مرحله بررسي مي‌شود که آيا الزامات عمومي مربوط به سطح کيفيت مورد نظر قابل اجابت است. مرحله بعدي- در صورت اجابت‌پذير بودن- تهيه مستندات آزمون و روش‌هاي تطابق در قالب راهنماي آزمون کيفيت (Qualification Test Guide-QTG) خواهد بود. شکل 3، فرآيند تعيين معيارهاي کيفيت يک شبيه‌ساز پرواز را به صورت فلوچارت نشان مي‌دهد.
دورنما و آينده بکارگيري اين آيين‌نامه
با ارائه اوليه در سال 2009 اميد مي‌رود که از سال 2015 اين آيين‌نامه در بيش از 190 کشور جهان اجرايي گردد. از هم‌اکنون برنامه‌ريزي براي ارائه ويرايش چهارم آيين‌نامه دي‌او‌سي 9625 که بناست ضمن رفع نواقص احتمالي ويرايش سوم در تکميل آن بکوشد (با توجه به پيدايش فناوري‌هاي نوظهور) صورت پذيرفته است. اما اين سوال باقي است که آيا اين آيين‌نامه عليرغم زحمات و هزينه گسترده‌اي که در تهيه آن صرف شده قادر است جايگزين مناسبي براي آيين‌نامه‌هاي جار و فار قرار گيرد. با توجه به مزايا و برتري‌هايي كه اين آيين‌نامه با خود به همراه دارد (در بخش نتيجه‌گيري بدانها اشاره شده است) مي‌توان جوابي مثبت به اين سوال داد. با توجه به مرجع اين آيين‌نامه كه همانا سازمان هواپيمايي كشوري بين‌المللي (ايكائو) مي‌باشد و ايران نيز از اعضاي اين سازمان است مي‌توان انتظار داشت كه اجراي اين دستورالعمل در كشور از حمايت مناسب ايكائو برخوردار شده و سبب ارتقاي اين بخش از فناوري هوايي و بهبود ايمني عملياتي خطوط هوايي كشور گردد.
نتيجه‌گيري
با تامل در ويژگيهاي آيين‌نامه نوظهور دي‌او‌سي 9625 (ويرايش سوم) كه در اين مقاله بدان پرداخته شد، به مزيت‌هاي زير که در پي اعمال آيين‌نامه فوق حاصل خواهد شد مي‌توان اشاره داشت:
- تقليل تنوع کلاس‌هاي شبيهسازهاي آموزش پرواز از 26 به 7 کلاس، ضمن حفظ گستردگي آن که از شبيهسازهاي زِد اِف تي تا شبيهسازهاي آموزش پايه آلات‌دقيق را شامل مي‌شود.
- ايجاد هارموني و هماهنگي وحذف نام‌هاي مختلف براي آيين‌نامه‌ها.
- حذف مصائب ناشي از ايجاد ارتباط بين آيين‌نامه‌هاي مختلف.
- حفظ تنوع 15 گانه آموزش خلباني (Training Types) به همراه تنوع بيش از 200 گونه‌اي فعاليت‌هاي آموزشي خلباني (Training Tasks)
- اصلاح ناکارآمدي بوجود آمده ناشي از تنوع استفاده از آيين‌نامه‌ها در نقاط مختلف جهان به کمک نظم به وجود آمده چرا که نظم يکي از ارکان ارتقاي سطح ايمني است.
- گستردگي اعضاي ايکائو و در پي آن توسعه مطلوب، يکنواخت و بدون تبعيض سطح ايمني هوانوردي در جهان از اين ناحيه که يکي از موارد منشور ايکائو مي‌باشد.
